Ўзбекистоннинг Энергетика Парадокси

Тошкент, Ўзбекистон (UzDaily.uz) — Энергия истеъмоли ортиши - иссиқхоналардан тортиб кўплаб қурилиш лойиҳаларигача - ҳавони ifлланиши ва CO₂ ҳамда метан чиқиндиларининг ортишига қандай олиб келади

Ўтмиш Энергияси Ҳисобига Иқтисодий Ривожланиш

Бугунги кунда Ўзбекистон тез саноатлашув ва иқтисодий ўсишни баланд овоз билан эълон қилмоқда. Аммо бу рақамлар орқасида ташвишли воқелик ётибди: энергия истеъмоли тез суръат билан ортиб бормоқда ва бу ўсишнинг катта қисми эски ёнилғи базасига асосланган. Қурилиш бумлари, иссиқхоналарни кўмир билан иситиш ва уй-хўжалик талабининг ортиши CO₂ ва метан чиқиндиларини оширади, ҳаво сифатига салбий таъсир қилади ва мамлакатнинг иқлим мақсадларини заифлаштиради. Жаҳон банки маълумотларига кўра, Ўзбекистон Евроосиёда энг энергия сарфловчи иқтисодиётлардан бири ҳисобланади — мамлакат ЯИМ бирлигига нисбатан 2,5 баравар кўпроқ энергия сарфлайди. Бу энергия интенсивлиги фақат статистика эмас, балки қўшимча чиқиндилар, инфратузилма муаммолари ва соғлиқни сақлаш харажатлари билан боғлиқ кўрсаткичдир.

Нафас Олиш Қийин Ҳаво

Йилга 3 000 эрта ўлим

Тошкент Марказий Осиёда энг баланд ҳаво ифлланиш даражасига эга шаҳарлардан бири ҳисобланади. Жаҳон банки ҳисоботича, тонталик майда зарралар (PM2.5) таъсирида пойтахтда ҳар йили 3 042 эрта ўлим кузатилади; соғлиққа зарарнинг иқтисодий қиймати 488,4 млн АҚШ долларига тенг, бу эса мамлакат ЯИМсининг 0,7% ни ташкил қилади. Бу рақамлар абстракт эмас: улар орқасида ҳақиқий касалликлар, шифохоналарнинг юкланиши ва оилаларнинг яқинларини йўқотиши ётади.

Тошкентда ифлланишнинг асосий манбалари қуйидагича тақсимланган: иситиш сектори — 29%, транспорт — 16%, саноат — 13%, қурилишдан келадиган шаҳар чанглари — 18%. Қишда уйларни ва иссиқхоналарни иситиш асосий омил бўлиб, ёзда қурилиш чанглари ва шамол орқали чегаравий ифлланишлар ҳисса қўшади. PM2.5 концентрацияси кундуз ва кечаси (8:00–10:00 ва 20:00дан кейин) энг юқори бўлади, бу иситиш билан ҳаво сифати ёмонлашиши орасида тўғридан-тўғри боғлиқликни тасдиқлайди.

Қўмир ва Ёнилғи Мойи Иссиқхоналар: Кўздан Кечирилмаган Нархи

Мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлайдиган иссиқхона фермалари чиқиндиларнинг катта манбаига айланди. Ўзбекистон Экологик партияси маълумотларига кўра, Тошкент атрофидаги кўпгина иссиқхоналар қўмир ва ёнилғи мойидан фойдаланади, бу сиёҳ, сулфур ва метан чиқаришга олиб келади. Бу нафақат мамлакатнинг иқлим мажбуриятларига зид, балки жамоат саломатлигига ҳам салбий таъсир қилади.

“Бугун Тошкентни қўмир билан иситиладиган иссиқхоналар белгидай узук қамраб олган. Қишда кўмир ва қўмир газларидан чиқадиган тама ҳудудни қоплаб қўяди. Биз асоссиз моддаларни нафаслаяпмиз, газ ёки электрга ўтиш учун стимуллар бўлганида бунинг олди олинади,” — дейди эколог Павел Волков, Indigo экоташкилоти директори. Унинг сўзлари тизимли муаммоларни кўрсатади: ёнилғи алмаштириш ёки модернизация учун стимуллар йўқ ва аҳолининг саломатлиги бунинг нархини тўлайди.

Саноат Ҳеч Қачон Чегарани Билмайди

Семент, металлургия ва қурилиш соҳаларида саноат ишлаб чиқаришининг ўсиши тўғридан-тўғри CO₂ чиқиндиларини оширади. Экология вазирлиги маълумотларига кўра, 2019–2023 йилларда қўмир истеъмоли 3,9 миллион тоннадан 6,7 миллион тоннага кўтарилган ва ёнилғи мойи термик электр станцияларига қўшимча ёнилғи сифатида қўлланилмоқда. 2023 йил декабрида Тошкентдаги фақат олти иситиш қувватига эга завод 3 000 тонна ёнилғи мойидан фойдаланган — бу метан ва углерод чиқиндиларининг ортишини тўғридан-тўғри кўрсатади. Бу тенденция, агар ёнилғи сиёсати ўзгармаса, саноат сектори мамлакатни углеродга бой ривожланишга олиб боради, деганини кўрсатади.

Қурилиш Бумининг Энергетика Бўйича Омиллари

Тошкентда мисли кўрилмаган қурилиш бумлари кузатилмоқда. Янги турар жой комплеклари ва инфратузилма лойиҳалари шаҳар кўринишини ўзгартиради, аммо электр тармоқларига оғир юк солади. Трансформатор подстанциялари эски даврда қурилган ва замонавий талабларга мос эмас; оммавий қурилиш электр узилишларига, вольтаж ўзгаришларига ва ускуналарнинг вайрон бўлишига сабаб бўлади. Жамоат аҳолиси янги қурилишлар вақтинчалик тўхтатилиши ва электр тармоқларини модернизация қилишни талаб қилади: “Ривожлантирувчилар янги биноларни эски ускуналарга улашади, аҳоли эса ёруғликсиз қолади. Қурилиш майдонларида прожекторлар ёнади, уйлар эса тор-тор ёруғликда,” — дейди Миробод туманидаги аҳоли.

Шу билан бирга, чанг ифлланиши ҳам ортиб боради: текширувлар қурилишчилар кўпинча экологик талабларни бузадиганини кўрсатди. 2024 йил октябрида инспекциячилар чанг ифлланишини қайд этган, аммо қурилишчига 1,2–2,8 миллион сўм жарима солинган — “амалда белги ҳисобланади.” Бу ҳақиқий ҳисобдорликнинг йўқлиги ва назорат механизмларининг заифлигини кўрсатади.

Қоғозда Экология: Ҳокимият Ҳавони Қандай ‘Сақлашга’ Уринишмоқда

2025 йил 26 октябрда Экология вазирлиги Тошкент шаҳри ва Тошкент вилоятида ҳаво ифлланишининг олдини олиш ва иқлим ўзгариши оқибатларини юмшатиш бўйича қўшимча чоралар тўғрисида лойиҳа қарорни тақдим этди. Ҳужжат саноат корхоналари ва иссиқхоналарда чанг-газ тозалаш ускуналарини ўрнатиш, эски котелларни алмаштириш ва альтернатив ёнилғига ўтишни назарда тутади; давлат молиявий ёрдам ва модернизация грантларини ваъда қилмоқда. Аммо экспертлар бу ташаббусларни эҳтиёткорлик билан баҳолашади: “Фильтрлар муаммони ҳал қила олмайди. Назорат ва ҳақиқий масъулият керак. Акс ҳолда, биз қўмир чангини нафаслайверишда давом этамиз,” — дейди Павел Волков. Тошкент аҳолиси шубҳаланади: шунга ўхшаш ваъдалар олдин ҳам берилган, аммо вазият ҳамон жиддий.

Дарахтларни Қиритиш Орқали Ёшиллаштириш

2025 йил 24–25 октябрь кечаси Яккасарой туманида 174 та дарахт ва буталар кесилди, президент мораторийига қарамай. Экология вазири маслаҳатчиси Расул Кушербоев табиатга етказилган зарар 1,46 миллиард сўмга тенглигини ва инспекторлар ҳаракатини қайд қилишга уринганида тўсқинлик қилинганини айтдилар. Икки кун ўтгандан сўнг ҳокимият бу ҳаракатларни “яшиллаштириш” деб тушунтириб, 83 та янги кўчат ва 62 000 декоратив бутани экилганини ваъда қилди, “рухсат берилган эътиборсизликни” эътироф қилиб. Шу куни Тошкентда ҳаво сифати индекси (AQI) 153 ни ташкил этди (PM2.5 — 58 µg/m³), бу “соғлиққа зарарли” деб ҳисобланади.

Бобур кўчасидаги майор дарахтларнинг кесилиши рамзий аҳамиятга эга бўлди: жамоат босими оқибатида ҳокимият “эътиборсизлик”ни тан олди, аммо бу ҳодиса тизимли экологик бошқарув муаммоларини очиб берди. Кушербоев экологик инспекцияларни маҳаллий ҳокимиятга бўйсуниш ва уларнинг ҳаракатларини тўсиш ҳақида гапирди: ҳокимият вакиллари экологларнинг ишига тўсқинлик қилган, инспекторнинг телефонини олиб қўйган ва фотосуратларни ўчирган. Шунингдек, у юқори идоралардан экологик муаммоларни яшириш ҳақида гапирди: “Ўзбекистонда ҳаво ёмонлашмоқда, экология ёмонлашмоқда, дарахтлар кесилмоқда. Аҳоли масъулни қидирганда, Экология вазирлиги ҳеч нарса қилмайди, дейишади. Лекин бу ҳам президентдан яширилмоқда.” Улар ҳамкасбларига босим ҳақида айтдилар: “Уларни автомашинага мажбурий ўтказиб, экологик текширувларни тўхтатиш талаб қилинди,” қўшимча қилди, “Агар бир неча кун ичида мен йўқолсам ёки сўзлай олмасам — сабабини билсинлар.”

Бобур кўчаси аҳолиси 2009 йилда экилган ва сувлаш тизими билан таъминланган дарахтлар ҳадик ва чангдан ҳимоя қилганини таъкидлайди, кечаси кесиш эса жамоат маконига душманлик сифатида қабул қилинган. Пенсионер Светлана Апина шундай дейди: “Уларни кечаси яширинча кесишди. Камида кўчириш мумкин эди. Бу дарахтлар нафас олишда ёрдам бериб, углерод оксидидан ҳимоя қилган.” Кўпчилик учун бу ишончсизлик ва қонунбузарлик рамзига айланди: “Агар президент мораторий имзоласа ва ҳокимлар уни бузса — ким ҳақиқатан давлат ҳокимиятига эга?” — дея аҳоли сўрайди.

26 октябрь кечаси ҳокимият эътиборсизликни тан олди, “аввал мавжуд ўсимликлар билан боғлиқ ишларда талаблар бузилган” деб тушунтирди ва 83 та пирамидалик гуҷум кўчат ва 62 000 дан ортиқ декоратив бутани экилганини маълум қилди; 145 та майор дарахтдан баъзилари “касаллик билан зарарланган” деб айтилади. Кузатувчилар бу тушунтиришларни етарли деб ҳисобламайди: “Бу эътиборсизлик эмас, жиноят,” — дейди фуқаро Евгения Мумина, кўпчилик учун бу воқеа “яшил ислоҳотлар” шиори ва амалий ишлар орасидаги зиддиятни янада очиб берди.

Ифлланиш Статистикаси ва Табиат Табияти

Жаҳон банки маълумотларига кўра, Тошкентда йиллик ўртача PM2.5 даражаси Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти тавсия этган даражадан (5 µg/m³) олти баробар юқори. Биринчи оринувчи меъёрдан паст PM2.5 даражаси шаҳар ҳудудларининг фақат 39% да кузатилади, бу ерда аҳолининг 17% яшиган — демак, Тошкент аҳолисининг 83% энг ифлланган ҳудудларда яшайди. Шаҳар чанглари ва йўл чангининг ҳиссаси ёзда 13–14% га етади, ва ёзда ифлланишнинг катта қисми трансчегаравий чангдан (барча PM2.5 чиқиндиларининг 36%) келади.

Шаҳардан ташқари юқори чиқиндилар марказлаштирилган иситиш йўқлиги билан изоҳланади: уйларда шахсий иситиш манбалари, жумладан қатъий ёнилғилардан фойдаланишга тўғри келади. Экология вазирлиги тасдиқлайдики, шаҳар атрофидаги иссиқхоналар ҳам қўмир билан иситилади, бу йиллик антропоген чиқиндиларни оширади.

Эрта Ўлим

Аҳоли оғирлиги билан ҳисобланган йиллик PM2.5 ўртача концентрацияси 38,8 µg/m³ бўлган Тошкентда ҳар йили 3 042 эрта ўлим кузатилади. Энг кўп учрайдиган сабаблар: инсульт — 33%, ишемик юрак касаллиги — 28%, паст нафас йўллари инфекциялари — 23%. Бу маълумотлар маҳаллий кузатувлар ва Global Burden of Disease (GBD) тадқиқотларига асосланиб, ҳаво аҳолининг демографияси ва соғлиғига кенг таъсир кўрсатишини кўрсатади.

Ўзбекистонда Тўсмолли Чанглар

2025 йил 27 октябрда Узгидромет бир қатор ҳудудларда кучли чанг бўронлари ва шамолнинг ортиши ҳақида хабар берди. Қорақалпоғистон ва Навоийда шамол тезлиги 13–18 м/с гача бўлиши мумкин; аҳолига ташқи фаолиятни чеклаш ва имкон бўлса уйда қолиш тавсия қилинди. Бу табиий ҳодисалар ҳаво сифати вазиятини янада ёмонлаштиради: Тошкентда смог сақланиб турибди ва метеорологлар тахмин қилишича, 30 октябрга қадар давом этиши мумкин.

Эксперт Фикри: Иқлимшуносдан Ҳаво Ифлланиши Сабаблари ва Иқлим Хавфлари

Иқлимшунос ва тадқиқотчи Эркин Абдулахатов огоҳлантириб айтадилар: “Ҳаво ифлланиши вазияти Ўзбекистонда миллионлаб аҳоли учун хавф туғдиради. Ва бу хавф экспоненциал равишда ортиши мумкин.” Унга кўра, 2023 йил декабри нуқта бўлди: 14 декабрда PM2.5 концентрацияси 108,8 µg/m³ га етди, бу ЖССТ йиллик тавсиядан 22 марта юқори (5 µg/m³). 22 декабрда АҚШ элчихонаси сенсори Юнусободда 335 µg/m³ ни қайд этди — меъёрдан 67 баробар юқори.

Абдулахатов оғир смог ҳодисалари учун бир қатор асосий сабабларни кўрсатадилар: газ бекатлари ёпилиши оқибатида паст сифатли AI-80 бензинининг кенг қўлланилиши, иситиш учун ёнилғи мойи ва қўмирдан фойдаланиш, PM2.5 стандартлари йўқлиги (PM10 дан фарқли), маҳаллий тадқиқотларга асосланган миллий санитар нормаларнинг йўқлиги. “Шамол бўлмаса, котел станцияларида ёнилғи мойи ҳавода зарарли смог сифатида қотади… Шу куни биз қуруқ кўкатлар зонасига кирдик. Бундай ҳаво ифлланиши учун нафас олиш ниқоби, фақат ниқоб эмас, керак,” — дейди у.

Шаҳарнинг географияси муаммони кучайтиради: шамол паттернлари ва айланиш хусусиятлари чиқиндиларнинг тўпланишига олиб келади. Абдулахатов шамол тезлигини қуйидагича ҳисоблаб чиқадилар: тоғлардан шамол — 4 м/с, Чирчиқда — 3 м/с, Қибрайда — 2,5 м/с, Тошкентнинг жанубий ғарбий туманлари (Сергели, Чиланзар, Учтепа) кўпинча хомуш. Ангрен, Алмалык ва Чирчиқ саноат корхоналари чиқиндалари шаҳар агломерациясида тўпланади ва смогни кучайтиради.

У иқлим компонентини ҳам таъкидлайди: Қурғоқчилик ва чанг бўронлари Орол ва Мирзачўлда ерларнинг деградацияси билан боғлиқ бўлиб, чанг миқдорини оширади. Ғарбдан келадиган чанг баъзан пахта етиштиришда ишлатиладиган пестицидларни олиб келади, экологик вазиятни мураккаблаштиради. Абдулахатов Оролнинг қуруқлик жойида саксаул экилганини қўллаб-қувватлайди, кўкат қоплам сув миқдорини ва ёмғирни кўпайтиришда таъсир кўрсатади, чангни камайтиради.

Саломатлик ва Турмуш Сифатига Таъсири

Иқлимшунос таъкидлайди: ёмон ҳаво сифати болаларда энг сезилади. У ўз мисолини келтиради: катта оғли Наманганда туғилган ва соғлом; кичик оғли Тошкентда бир ой олдин чанг бўронига учраган ва ҳозир аллергик касалликларга мойил. Абдулахатов Тошкент марказида оксидон миқдори 20% атрофида (жаҳон ўртача 21% га нисбатан 1% кам), баъзи ҳудудларда эса 20,3% га еташи — уйқу, хушчақчақлик ва диққатга таъсир қилади.

Тиббиёт амалиёти ҳам ташвишли трендларни тасдиқлайди. АҚШнинг ENT шифокори Азиз Узаков, Американинг Отораноларингология – Бош ва бўйин шифокорлари академияси аъзоси, сўнгги йилларда нос ва нафас йўлларининг касалликлари икки баробар кўпайганини қайд этади. “Хроник синусит, астма ва аллергик ринит кўпайди. Беморларнинг турмуш сифати ёмонлашади… PM2.5 заррачалари ўпкага чуқур кириб, системали касалликлар келтириб чиқаради,” — улар дейдилар ва фильтр ўрнатиш ва котелларни модернизация қилиш харажатлари соғлиққа келадиган зарардан анча камлигини қўшади.

Тизимли Чораларнинг Зарурати

Экспертлар ва халқаро ташкилотлар CO₂ чиқиндиларини ва PM2.5 концентрациясини камайтириш учун аниқ қадамларни таклиф қилади. Иқлимшунос Эркин Абдулахатов миллий ҳаво сифати стандартларини ишлаб чиқишни талаб қилади: PM10 нормалари мавжуд бўлса-да, PM2.5 стандартлари йўқ. “Биз глобал стандартлардан фойдаланамиз, аммо маҳаллий тадқиқотларга асосланган ўзимизники керак. Ўзбекистонда чангнинг минерал таркиби бошқача — унинг таъсири ҳам бошқача,” — дейди у. Миллий меъёр ва сифат индексларини белгилаш, Жаҳон банкига кўра, чиқиндиларни тизимли назорат қилишда калит ҳисобланади.

Энергия ва иссиқхоналарда қўмир ва ёнилғи мойидан фойдаланишни назорат қилиш муҳим. Абдулахатов ва Узгидромет вакиллари газ етишмовчилигида ёнилғи мойи ва қўмирнинг оммавий ёнилши қишги смогнинг асосий сабабларидан бири эканини таъкидлайди. “Агар газ бўлмаса — камида фильтр ўрнатинг, нархи қанчалик бўлса ҳам, қўмирга ўтишдан олдин,” — дейди иқлимшунос. Жаҳон банки иссиқхона ва уй-хўжалик секторларида чиқинди фильтрацияси ва яшил энергияга ўтиш учун субсидия ва стимуллар таклиф қилади.

Ёшил зоналарни тиклаш ва мавжуд ўсимликларни ҳимоя қилиш ҳам устувор аҳамиятга эга. Дарахтларни кесиш ҳодисалари шаҳар экотизимларининг заифлигини кўрсатади: Экология вазирлиги маслаҳатчиси Расул Кушербоев яшил қопламни сақлашни миллий устуворликка айлантиришни таклиф қиладилар. Эколог Павел Волков нотўғри қириш орқали дарахтларни бузмаслик ва эски яшил қопламни сақлашни угурувчи қиладилар. Жамоат фаоллари ноқонунли дарахт кесиш учун масъулларни шахсан жавобгар қилиш, яшил зоналарни инвентаризация қила туриб, янги қурилишни вақтинчалик тўхтатиш ва бинолар эгаларига яшил ҳудудларни сақлаш мажбуриятини киритишни таклиф қилади.

Чанг бўронлари ва қурғоқчиликка қарши кураш ҳам муҳим: Узгидромет Карқалпоғистон ва Навоийдаги кучайган бўронларни ўсимлик деградацияси билан боғлайди. Абдулахатов саксаул ва чўл ўсимликлари дастурини Оролнинг қуруқлик жойлари ва Мирзачўлда кенгайтиришни таклиф қилади; у кўкат қоплам чангни тутиб, ҳароратни пасайтиради ва узоқ муддатда ёмғир кўпайишига ёрдам бериши мумкинлигини кўрсатади.

Иқтисодий стимуллар ва энергия тежовчи технологиялар ҳам амалий чоралар ҳисобланади. Жаҳон банкига кўра, Тошкентда ҳаво ифлланишидан келиб чиқадиган иқтисодий йўқотиш ЯИМнинг 0,7% ни ташкил қилади, саломатлик ва эрта ўлимдан келадиган зарар эса ҳар йили 488,4 млн АҚШ долларига тенг. Экспертлар углерод солиқ ва кам карбонли технологияларни қўллайдиган корхоналар учун солиқ имтиёзлари таклиф қилади; ТЭС ва ИЭС модернизация қилиш, газ ва гибрид тизимлардан фойдаланиш; жанубий ҳудудларда қуёш ва шамол қувватларини ривожлантириш.

Халқаро ҳамкорлик ҳам муҳим: Тошкентдаги ифлланишнинг бир қисми чегаравий чиқиндилардан келади ва Абдулахатов қўшни давлатлар, жумладан Қозоғистон билан ҳамкорликда дарахт экилган ва чанг бўронларини камайтириш дастурлари амалга оширишни таклиф қиладилар.

Ниҳоят, ошкоралик ва жамоат назорати ҳисобдорлик учун калитдир. Майор дарахтларни кесиш воқеаси кўрсатдики, корхоналар ва иссиқхоналардан чиқиндиларни жамоат назорати ва ҳисобот бериш коррупция ва ноқонунийликка қарши тўсқинлик сифатида хизмат қилади.

Хулоса

Сўнгги йиллар тажрибаси кўрсатадики, Ўзбекистонда экология нафақат атроф-муҳит, балки бошқарув масаласига айланди. Тошкентда ҳаво ифлланиши, PM2.5 концентрацияси ЖССТ меъёридан олти баробар ортиқ бўлиб, нафақат маҳаллий мегаполис муаммоси, балки мамлакат бўйича углеродга бой манбалари ва чиқиндиларни заиф назорат қилишнинг натижаси ҳисобланади. PM2.5 билан боғлиқ ўлимлар йилига 3 042 тага етади; иқтисодий йўқотиш — ЯИМнинг 0,7% ни ташкил қилади, бу асосий давлат харажатлари билан солиштирилган.

Халқаро тажриба кўрсатадики, “яшил” иқтисодиётга ўтиш мумкин, аммо экологик стандартларни бошқарув, энергия ва шаҳар режалаштиришга интеграция қилиш орқали амалга оширилади. Ўзбекистон учун бу аниқ декарбонизация стратегияси, коммунал ва иссиқхона секторларида ёнилғи мойи ва қўмирни босқичма-босқич бекор қилиш, қайта тикланадиган энергия улушини кескин оширишни англатади. Бу чоралар нафақат иқлим хавфларига жавоб, балки янги “яшил” ўсиш имкониятини ҳам тақдим этади, экология, энергия ва соғлиқни сақлаш манфаатларини уйғунлаштириш имконини беради.

Чанг бўронлари, Тошкентдаги қаттиқ смог ва хаво сифати бўйича ташвишли кўрсаткичлар алоҳида ҳодисалар эмас, балки чуқур тизимли муаммоларнинг сигналидир. Ошкоралик ва қатъий чоралар Ўзбекистоннинг ўсиши тоза муҳитда яшаш билан мувофиқ келиши ёки келмаслигини белгилайди.

Камила Файзиева

Билдирилган фикрлар муаллифга тегишли бўлиб, UzDaily позициясини акс эттирмайди.