Мева-сабзавот экспорти ва ишлаб чиқаришни кўпайтириш Ўзбекистонда совутиш инфратузилмасини кенгайтиришни талаб қилади

Тошкент, Ўзбекистон (UzDaily.uz) — Ўзбекистонда ҳар йили 23 миллион тоннадан ортиқ мева ва сабзавотлар, жумладан, сабзавотлар (51,1 фоиз), картошка (15,8 фоиз), мевалар (13,8 фоиз), полиз маҳсулотлари (11,4 фоиз), узум (7,8 фоиз) ишлаб чиқарилмоқда.

Айрим турдаги маҳсулотларни қайта ишлаш даражаси ишлаб чиқаришнинг 10-15 фоизидан ошмайди. Экспертларнинг фикрига кўра, йўқотишлар 20-30 фоизни ташкил этади.

Мева-сабзавотчилик билан 5,5 миллион деҳқон ва шахсий ёрдамчи хўжаликлари банд. Улар биргаликда мева-сабзавотчилик маҳсулотларининг 54,9 фоизини ишлаб чиқаради.

Мева ва сабзавот маҳсулотлари йўқотилишини камайтириш уларга қўшимча 1,1-1,7 миллиард АҚШ доллари (2024-йил нархларида) миқдорида фойда олиб келиши мумкин. Бу 2025-йил 1-июль ҳолатига кўра, аҳолининг камбағаллик даражаси 6,8 фоиз, деб баҳоланган мамлакатда камбағалликни қисқартиришда ёрдам берган бўларди.

Шундай қилиб, сўнгги 5 йил ичида мева ва сабзавотларни етиштириш саноатидаги  йиллик ўсиш ўртача 3,5 фоизни ташкил этгани инобатга олинса, мева-сабзавот маҳсулотларини сақлаш масаласи йилдан йилга долзарб аҳамиятга эга бўлиб бормоқда.

Совитиш камераларининг асосий мақсади – ҳосилни жуда музлатмасдан вақтинча сақлаш. Бу ҳолда йўқотишлар минималлаштирилади. Бу сабзавот ва меваларнинг товар кўриниши ва таъмини сақлаб қолишнинг жуда самарали усули.

2025-йил 1-октябрь ҳолатига кўра, республикада умумий қуввати 1 141,2 минг тонна бўлган 2 011та совитиш омбори фаолият юритган.

Совитиш омборларининг умумий қуввати энг катта бўлган ҳудудлар орасида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: Самарқанд (184,8 минг тонна ёки умумреспублика қувватининг 16,2 фоизи), Фарғона (168,2 минг тонна ёки 14,7 фоизи) ва Тошкент (129,6 минг тонна ёки 11,4 фоизи) вилоятлари.

Совиткичли омборхоналар умумий қувватининг 50,3 фоизи ўртача қувватли (100-1000 тонна), 46,3 фоизи катта қувватли (1000 тоннадан юқори) ва атиги 3,4 фоизи кичик қувватли (100 тоннадан паст) совиткичли омборхоналарга тўғри келади.

Умуман республика бўйича битта совитиш омборининг ўртача ҳажми 567,5 тоннани ташкил этади. Вилоятлар бўйича битта совитиш омборининг энг катта ўртача ҳажми Самарқанд (962,7 тонна) ва Тошкент (805,1 тонна) вилоятларида кузатилмоқда.

Ўртача ҳажми энг кичик бўлган совитиш омборлари Навоий (265,4 тонна) ва Бухоро (323,1 тонна) вилоятларида жойлашган. Республика бўйича совитиш омборларининг қуввати ялпи йиллик мева-сабзавот маҳсулотларини ишлаб чиқаришнинг ўртача 4,9 фоизини қоплайди.

Энг юқори қамров даражаси Тошкент (6,9 фоиз), Фарғона (6,4 фоиз), Қашқадарё (6,4 фоиз), Хоразм (5,6 фоиз) ва Самарқанд (5,2 фоиз) вилоятларига тўғри келади. Энг паст қамров кўрсаткичлари Сирдарё (2,0 фоиз), Бухоро (2,5 фоиз), Андижон (3,2 фоиз) вилоятлари ва Қорақалпоғистон Республикасида (3,5 фоиз) кузатилмоқда.

Бир қатор мутахассисларнинг таъкидлашича, сақлаш қувватлари энг яхши ҳолатда мамлакат экспорт салоҳиятининг камида 75 фоизини қоплаши керак. Ўзбекистон 2024-йилда 2 036,2 минг тонна мева-сабзавот маҳсулотлари экспорт қилди.

Бундан келиб чиқадики, 2024-йилда республикада совитиш омборларининг қуввати 1 527,1 минг тонна бўлиши керак эди. Яъни, 2024-йил учун қувват етишмаслиги 385,9 минг тоннани ташкил этди. Демак, қувватни 33,8 фоизга ошириш зарур.

Ушбу муаммони ҳал қилиш учун сиғимларни кенгайтириш муаммоларини аниқлаш учун батафсил минтақавий таҳлил ўтказиш, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларини маҳсулот ҳажми ва турларига қараб совуқ сақлаш эҳтиёжларини аниқлаш учун сўров ўтказиш ва энг паст кўрсаткичга эга минтақаларга устувор аҳамият бериб, янги омборлар қуришни қўллаб-қувватлаш бўйича давлат дастурини ишлаб чиқиш зарур.

Шунга ўхшаш дастурлар бошқа мамлакатларда ҳам мавжуд: 2023 йилда Грузия ҳукумати қишлоқ хўжалиги кооперативлари учун резавор меваларни совуқ сақлаш омборлари учун қўшма молиялаштиришни бошлади, бунда ускуналар нархининг 70 фоизигача қўшма молиялаштириш амалга оширилди. Шунга ўхшаш ташаббуслар Молдова ва Украинада ҳам амалга оширилди.

Бундан ташқари, совуқ сақлаш омборлари, чуқур музлатиш ва қайта ишлаш лойиҳаларининг жойлашувини кўрсатувчи транспорт йўналишларининг рақамли харитасини яратиш ва қишлоқ хўжалиги ерларига енгил совутиш иншоотларини ўрнатиш имкониятини кўриб чиқиш тавсия этилади.

Гилос каби тез бузиладиган маҳсулотлар учун инфратузилма харажатларини талаб қилмайдиган, ҳаракатланувчи ва мавсум давомида ишлаб чиқарувчилар ўртасида ҳаракатланадиган маълум бир экинга мослаштирилган ҳароратни бошқариш имконини берувчи кичикроқ сиғимли музлатгичлар ва кўчма контейнерли музлатгичлар керак.

Янги совутиш иншоотларини қуриш учун рағбатлантириш ҳосил йўқотишларини камайтиради, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларининг даромадларини оширади ва мавсумдан ташқари даврда маҳсулот сотишнинг барқарорлигини таъминлайди.