Тошкент, Ўзбекистон (UzDaily.uz) — Охирги кунларда ижтимоий тармоқларда жорий йилнинг 1 майидан электромобиллар учун утилизация йиғими гибрид автомобилларга белгиланган миқдорларга тенглаштирилганлиги юзасидан кўплаб фикрлар билдирилмоқда.

Маълумки, Вазирлар Маҳкамасининг 2025 йил 31 январдаги 52-сон қарорига мувофиқ, ишлаб чиқарилганига 3 йилдан ортиқ бўлмаган электромобиллар учун утилизация йиғими миқдори БҲМнинг 30 баробаридан 120 баробарига ҳамда ишлаб чиқарилганига 3 йилдан ортиқ бўлган электромобилларга БҲМнинг 90 баробаридан 210 баробарига оширилди.

Ижтимоий тармоқлардаги молиячи ёки иқтисодчи экспертлар, блогерлар ушбу масалага гўёки истеъмолчилар манфаатларини ўйлаб мавзуга доир турли фикрларни ёритиб, обуначиларни салбий

ва асосланмаган маълумотларга ишонтириш, давлат ҳақида салбий баёнотлар билан машҳурликка эришишга уринишларни кузатиш мумкин.

Баъзи экспертлар томонидан ушбу қарор – “маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш, янги иш ўринларини яратиш ҳамда экспорт ҳажмини ошириш учун қилинган” деган фикрлар билдирилиб, ушбу масалада салбий хулосалар чиқарилган.

Инвестициялар, саноат ва савдо вазирлигининг ташқи савдони ташкил этиш соҳасида узоқ йиллар давомида турли раҳбарлик лавозимларида ишлаб, бугунги кунда ушбу соҳага масъул департамент бошлиғи лавозимида ишлаётган вакили сифатида ижтимоий тармоқларда нотўғри ва салбий изоҳларни кўриб туриб, айрим факт ва объектив фикрларимни келтирмоқчиман.

Утилизация йиғими нимага керак ва унинг миқдорлари нега оширилди?

Утилизация йиғими - экологик хавфсизликни таъминлаш, фуқаролар соғлиғини ва атроф-муҳитни ўз истеъмол хусусиятларини йўқотган транспорт воситаларининг зарарли таъсиридан ҳимоя қилиш ҳамда мамлакат саноат соҳаларини ривожлантириш ва маҳаллий ишлаб чиқарувчи корхоналарни қўллаб-қувватлашда фойдаланиш мумкин бўлган ташқи савдони тартибга солиш чораларидан бири.

“Яшил” технологияларни барча соҳаларга фаол жорий этиш, электромобиллар ишлаб чиқаришни қўллаб-қувватлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 19 декабрдаги

ПҚ-443-сон қарори амалиётга жорий этилди.

Ушбу қарорга мувофиқ 2030 йил 1 январга қадар республикада ишлаб чиқарилган электромобиллар, гибрид автомобиллар утилизация йиғимини тўлашдан озод этилди ҳамда мазкур имтиёз индивидуал характерга эга эмас, балки барча инвесторлар ва ишлаб чиқарувчи корхоналар фойдаланиши мумкин бўлган преференция ҳисобланади.

Қарордан кўзланган асосий мақсад – аҳолининг электромобиль

ва гибрид автомобилларга бўлган эҳтиёжи ортиб бораётганлигини инобатга олган ҳолда истеъмолчиларни “яшил” технологияларга асосланган маҳаллий транспорт воситалари билан таъминлашдан иборат.

Таъкидлаш жоизки, аккумулятор батареялари таркибида симоб, никель, кадмий, қўрғошин, литий, марганец, рух каби кўплаб кимёвий моддалар, шу жумладан, инсон организмида тўпланиб қоладиган ва жиддий зарар етказадиган оғир металлар мавжуд.

Электромобиллар импорти 2021 йилда 809 та, 2022 йилда 2 180 та, 2023 йилда 16 084 тани ташкил этган бўлса, 2024 йилда уларнинг сони 24 095 тага етди. Мамлакатимизда 2035 йилга бориб 10 минг тоннадан ортиқ яроқлилик муддатини ўтаб бўлган батареялар чиқиндилари ҳосил бўлиши кутилмоқда.

Автотранспорт воситалари қисмлари, айниқса аккумулятор батареяларини утилизация қилиш ва чиқиндиларни қайта ишлаш корхоналарини ишга тушириш ҳамда комплекс инфратузилмани яратиш катта маблағ ва камида 10-15 йил муддат талаб этади.

Ўзбекистонда электромобилларга белгиланган утилизация йиғими миқдорларининг оширилиши экологик муаммоларни ҳал этишдан ташқари, республикада аккумулятор батареяларини утилизация қилиш, чиқиндиларни қайта ишлаш қувватларини яратишга хизмат қилади деб ҳисоблайман.

Жаҳон тажрибасида маҳаллий ишлаб чиқарувчилар учун божхона ва солиқ имтиёзлари тақдим этилиб, миллий саноат соҳаларини ҳимоя қилиш ва қўллаб-қувватлаш мақсадида божхона божлари, квоталар, чекловлар, сертификатлар ва экологик стандартлар каби нотариф чоралар амалиётга жорий этилган.

Ҳозирда кўплаб хорижий давлатларда (Белгия, Норвегия, Германия, Дания, Қозоғистон, Россия, Беларус ва ҳоказо) 12125 АҚШ долларгача автотранспорт воситаларига утилизация, экология ёки шунга ўхшаш бошқача номлар остидаги йиғимлар жорий этилган.

Шу билан бирга, деярли барча давлатларда электромобиллар учун импорт божхона божи ставкалари жорий этилган бўлиб, мазкур кўрсаткич Ўзбекистонда “ноль” фоизни ташкил этади.

Мисол учун Ҳиндистонда электромобиллар импортига 125 фоизгача, Европа Иттифоқига аъзо давлатларда 55 фоизгача, Туркия ва Индонезияда 50 фоизгача, Евросиё Иқтисодий Иттифоқига аъзо мамлакатларда (Россия, Беларус, Қозоғистон, Қирғизистон ва Арманистон) 15 фоиз, ҳатто Хитой давлатида ҳам 15 фоиз миқдорда.

Бугунги кунда электромобилларнинг қарийб 90 фоизи Хитой мамлакатида ишлаб чиқарилаётгани ҳеч кимга сир эмас.

Келинг шундан келиб чиқиб, божхона қиймати 20 минг доллар, келиб чиқиш мамлакати Хитой бўлган янги электромобилнинг транспорт харажатларидан ташқари истеъмолчига етиб келиш нархини аниқ ҳисоб-китоблар билан кўриб чиқамиз.

Автомобиль саноати ривожланган Европа Иттифоқига аъзо давлатларда 55 фоиз божхона божи, 15 фоиз ҚҚС ва тахминан 200 доллар утилизация йиғими мавжуд бўлиб, божхона қиймати 20 минг доллар бўлган электромобиль истеъмолчига 34,2 минг долларга тушади.

Ёки Россияда кўриб чиқилаётган электромобиль импортида 15 фоиз бож, 255 минг рубль (2,6 минг долл.) акциз солиғи ва утилизация йиғими ҳамда 20 фоиз ҚҚС тўланганда, электромобиль нархи 29,6 минг доллар бўлади.

Худди шу автоулов Ўзбекистонга олиб кирилганда ноль фоиз божхона божи, 12 фоиз ҚҚС ва БҲМнинг 120 баробари (3,5 минг долл.) утилизация йиғими тўланади ва якуний нарх 25,9 минг долларни ташкил этади.

Бундан Ўзбекистонда истеъмолчилар манфаатлари биринчи ўринда турганини кўриш мумкин.

Маҳаллий ишлаб чиқарувчиларга имтиёзлар нега керак?

Ўзбекистон автосаноатида 30 мингдан ортиқ, турдош тармоқларда 200 мингдан ортиқ киши иш билан таъминланган. Кейинги 5 йилда мазкур рақамлар мос равишда 40 ва 260 мингтага етиши кутилмоқда. Соҳада банд бўлганларнинг 15 фоиздан ортиғини юқори малакали мутахассислар ташкил этади.

Автомобилсозликнинг мультипликатор эффекти туфайли – автомобилсозликдаги 1 та иш ўрни турдош тармоқларда, шу жумладан, металлургия, кимё, электроника, хизмат кўрсатиш соҳаларида 7-8 та янги иш ўринлари яратилади.

Ушбу саноат 2024 йилда 5,6 миллиард доллар савдо айланмасини амалга оширди ҳамда 10,1 трлн сўм солиқ тўлаб, давлат улуши мавжуд бўлган республиканинг йирик солиқ тўловчилари орасида еттинчи ўринни эгаллади.

Жаҳон бозорида шиддат билан кучайиб бораётган шафқатсиз рақобат шароитида автомобиль саноатида эришилган тенденцияларни ва 30 мингдан ортиқ иш ўринларини сақлаб қолиш ҳамда уларни кўпайтириш кечиктириб бўлмас қатъий чораларни қўллашни талаб этади.

Ўзбекистон автосаноати ҳақида қисқача маълумот

Биринчидан, маҳаллий ишлаб чиқарувчи корхоналарни қўллаб-қувватлаш ва улар ўртасида соғлом рақобат муҳити шакллантирилмоқда.

Мисол учун, мамлакатимизда бир эмас, бир нечта - Андижон (GM Uzbekistan), Жиззах (ADM Jizzakh) ва Сирдарё (Asaka Motors) вилоятларида автомобиль ишлаб чиқариш корхоналари фаолият юритмоқда.

Иккинчидан, автосаноатимизга жаҳон бозорида талаб юқори бўлган автомобилларни ишлаб чиқаришга қаратилган инвестиция лойиҳаларига хорижий компаниялар жалб қилинмоқда.

Учинчидан, маҳаллий автомобилларнинг турини кўпайтириш ҳамда сифати ва хавфсизлик талабларини кучайтиришга катта эътибор берилмоқда.

Республикага импортдан олиб кирилаётган автомобилларга божхона тўловлари миқдорининг пастлиги ушбу маҳсулотларнинг бугунги кунда ички бозордаги нархи арзон бўлишига хизмат қилади, бироқ, ўрта ва узоқ муддатли истиқболда ишлаб чиқариш корхоналарининг инқирозга юз тутиши, ишсизлик даражасининг ортиши ва мамлакат иқтисодиётининг заифлашишига олиб келади.

Яна бир муҳим жиҳат, Ўзбекистон яқин денгизларга чиқиши учун камида икки давлат ҳудудини босиб ўтишига тўғри келадиган жаҳондаги камдан-кам давлатларидан бири.

Бундай шароитда транспорт-логистика харажатларининг юқорилиги боис, имтиёзларсиз автомобиль ишлаб чиқариш лойиҳасини амалга ошириш учун сўнгги технологиялар билан қуролланган инвесторларни жалб қилиш деярли имконсиз.

Хорижий мамлакатларда автомобилсозлик қандай ривожланган?

Бир ижобий мисолни келтираман.

Туркия автомобиль саноати ривожланишини 4 та асосий босқичга ажратиш мумкин.

Биринчи босқичда – 1960-1970 йилларда илк автомобиль ишлаб чиқариш корхоналари қурилиб, ички бозорни ҳимоя қилишга қаратилган чоралар жорий этилди ва импорт автомобиль ўрнини босадиган маҳаллий автомобилларни ишлаб чиқариш бошланди.

Бу даврда бутловчи қисмлар импортини қатъий тартибга солиш амалга оширилди, юқори тарифлар ва импортга чекловлар ўрнатилди. Тайёр автомобилларни импорт қилиш бутунлай тақиқланди. Ички ишлаб чиқариш рағбатлантирилди.

Иккинчи босқичда – 1981-1990 йилларда янги технологиялардан фойдаланиш туфайли либераллаштириш ва қувватларни янада ошириш амалга оширилди. 1991-1995 йилларда маҳаллий ишлаб чиқарилган автомобиллар экспорти бошланди. Бу даврда экспортга субсидиялар бериш, эркин иқтисодий зоналар ташкил этиш, бутловчи қисмлар ишлаб чиқарувчиларни бож ва солиқлардан озод қилиш бошланди.

Учинчи босқичда – 1996 йилдан бошлаб ишлаб чиқаришнинг тўлиқ интеграциялашуви юз берди. Туркия автосаноати маҳсулотларининг рақобатбардошлиги эса барқарор ва глобал даражага етди. Бу босқичда Европа Иттифоқи билан эркин савдо тўғрисида битим имзоланди. Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар тўғрисидаги қонун қабул қилинди.

Тўртинчи босқичда – 2015 йилда Туркия жаҳон етакчи компаниялари билан ҳамкорлик ва кооперация стратегиясини қабул қилди. 2024 йилда Туркия автомобиль саноати экспорти 37,2 миллиард долларга етди.

Бунда, Европа Иттифоқи мамлакатларига экспорт ҳажми 25,3 миллиард долларни ёки умумий экспортнинг 68,2 фоизини ташкил этди. Туркия автомобиль саноатининг ўзида 500 мингдан ортиқ иш ўринлари яратилган.

Шу ўринда халқаро тажрибадан яна 2 та салбий мисол келтирмоқчиман:

Австралия автосаноати 1970 йилларда энг юқори даражага етиб, 90 минг ишчи йилда деярли ярим миллион машина ишлаб чиқарган. Бироқ, 1980-1990 йилларда Австралия ҳукумати автомобиль саноатини ҳимоя қилувчи тарифларни босқичма-босқич қисқартира бошлади.

Бож тарифлари дастлаб 57,5 фоиздан 45 фоизга туширилди ва 1992 йилда 35 фоизга, 2000 йилда 15 фоизга, 2005 йилда эса 10 фоизга, 2010 йилга келиб 5 фоизга туширилди. Ушбу чоралар маҳаллий ишлаб чиқарувчиларга қийинчилик туғдирди.

2013-2014 йилларда Австралиянинг учта йирик автомобиль ишлаб чиқарувчиси - Ford, Toyota ва GM Holden - ўз ишлаб чиқариш корхоналарини ёпишга қарор қилди.

Янги Зеландия автомобиль йиғиш саноати асосан ҳимоя сиёсати – тарифлар ва импорт чекловлари эвазига ривожланган. Бироқ,

1980 йилларга келиб ҳукумат импорт қилинадиган автомобилларга бож ставкаларини пасайтирди.

Натижада, 1990 йилларнинг охирига келиб Янги Зеландияда автомобиль йиғиш бутунлай тўхтади ҳамда 1984 йилда Petone, 1990 йилда Trentham, 1987 йилда Porirua, 1997 йилда Ford, 1998 йилда Toyota, Nissan ва Honda ишлаб чиқариш корхоналари ёпилди.

Жаҳон савдо ташкилотига таъсири ҳақида

Биринчидан, импорт божхона божлари ставкаларига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш ЖСТ қоида ва меъёрларига зид эмас. ЖСТга аъзо бўлмасдан туриб, мавжуд тариф ва нотариф воситалардан фойдаланмаслик импорт ҳажми ортиб, мамлакат ЯИМ ўсиш суръатлари пасайишига олиб келиши эҳтимоли жуда юқори.

Ўз навбатида, ЖСТ битим, қоида ва меъёрларида “other duties and charges” (бошқа божлар ва йиғимлар) тушунчаси мавжуд бўлиб, утилизация йиғими мазкур тушунча доирасида қўлланилади.

ЖСТга аъзоликка номзод давлат ушбу турдаги тўловларни Ташкилотга аъзо давлатлар билан икки томонлама музокаралар давомида келишган ҳолда, ЖСТга аъзо бўлиш бўйича якуний мажбуриятлар пакетига киритиши мумкин.

Бугунги кунда Ўзбекистоннинг ЖСТга аъзо бўлиши доирасида 23 та давлат билан иккитомонлама музокаралар якунланган.

Бироқ, миллий қонунчиликни ЖСТ нормалари билан уйғунлаштириш масаласи ЖСТ аъзоси ҳисобланувчи давлатлар билан иккитомонлама форматда келишилмайди, балки, ЖСТ Котибияти билан якуний мажбуриятлар пакетини келишиш давомида кўриб чиқилади ҳамда якуний мажбуриятлар пакети мамлакатимизнинг мазкур Ташкилотга аъзо бўлиши арафасида амалга оширилади.

Шу билан бирга, якуний келишувларда назарда тутилган айрим мажбуриятлар ўтиш даврини ўз ичига олиши мумкин.

Иккинчидан, ривожланишга интилувчи давлатлар ҳар доим ўзида юқори қийматли маҳсулот ишлаб чиқарувчи секторларни қўллаб-қувватлаш ёки структуравий ўзгаришларни амалга ошириш орқали аҳоли фаровонлигини оширишга ҳаракат қилади.

Бу жараённи амалга оширишда давлат айрим протекционистик йўллардан, шу жумладан, тариф ёки нотариф чораларини кучайтириши мумкин.

Саноатлаштириш – мамлакат иқтисодиётини структуравий ўзгартиришга йўналтирилган жозибадор йўналишлардан бири.

Халқаро тажрибада, масалан Ҳиндистонда ҳам ривожланишнинг илк даврларида саноатни ривожлантириш сиёсати ташқи савдо сиёсати билан чамбарчас боғлиқликда олиб борилган бўлиб, давлат томонидан айниқса тўқимачилик ва автомобиль саноати қаттиқ ҳимоя қилинган.

АҚШ импорт божхона тарифларини жорий қилган энг катта протекционистик давлатлардан биридир.

Бунда протекционизм тарафдорлари иқтисодиётнинг «гўдак» секторларини ҳимоя қилиш, маҳаллий иш ўринларини яратиш, миллий хавфсизлик билан боғлиқ секторларни сақлаб қолиш, истеъмолчиларни ҳимоя қилиш каби важлар билан импортда божхона тўловлари ставкаларини оширган.

Яққол мисол сифатида – 2024 йилнинг май ойида АҚШ ҳамда октябрь ойида Канада Хитойда ишлаб чиқарилган электромобиллар импортига 100 фоизгача импорт божларини жорий этди.

Юқоридагилардан келиб чиқиб, қандай хулосага келишимиз мумкин?

Амалиётга татбиқ этилаётган қарорларнинг мазмуни, давлат равнақи ва халқ фаровонлиги йўлидаги стратегик мақсадларини тушуниб етмасдан туриб, гўёки истеъмолчилар манфаатларини ҳимоя қилаётгандек бўлиб, иқтисодий самарадорлик асосларига эга бўлмаган фикрларни билдириш мақсадга мувофиқ эмас.

Бундан ташқари, Инвестициялар, саноат ва савдо вазирлиги ҳузурида Жамоатчилик кенгаши фаолияти йўлга қўйилган бўлиб, истаган иқтисодчи, эксперт, блогер ёки фаоллар мазкур кенгашга вазирликнинг расмий сайтида (miit.uz) қайд этилган телефон рақамлар ва электрон почта манзилларига мурожаат қилишлари мумкин.

Умуман олганда, бугун бозоримизнинг хориж автомобиллари учун тўлиқ очилиши – эртага ишсизлик, заиф иқтисодиёт ва қарамлик дегани деб ҳисоблайман. Шунинг учун:

Биринчидан, монополияга йўл қўймасдан республикада ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш;

Иккинчидан, маҳаллий автомобиллар импорт қилинганлар билан рақобатлаша олиши учун уларнинг сифатини доимий равишда ошириб бориш;

Учинчидан, саноатнинг барқарор, узоқ муддатли ривожланиши учун ўзимизнинг илмий-тадқиқот ва конструкторлик базамизни яратиш жуда муҳим деб ҳисоблайман.