O‘zbekistonda qum va chang bo‘ronlari: chidamli landshaftlar uchun strategik o‘simliklar va mintaqaviy chora-tadbirlar

Toshkent, O‘zbekiston (UzDaily.uz) — Qum va chang bo‘ronlari (QCHB) O‘zbekiston va butun Markaziy Osiyoda sog‘liq, turmush tarzi va ekotizimlarga taʼsir ko‘rsatayotgan, tobora kuchayib borayotgan ekologik muammodir.

Yaqinda ICARDA tomonidan O‘zbekistonda oziq-ovqat tizimlari, yerdan foydalanish va qayta tiklash taʼsiri dasturi (FOLUR IP) doirasida FAO ko‘magida tayyorlangan "O‘zbekistonda qum va chang bo‘ronlari: taʼsirni tushunish va yumshatish uchun atmosfera modellashtirish" nomli hisobot strategik o‘simlik qoplami va mintaqaviy hamkorlik QCHB ko‘lami va taʼsirini qanday kamaytirishi mumkinligi haqida ilmiy asoslangan maʼlumotlarni taqdim etadi.

QCHB chegaralar bilan cheklanmaydi. Ular yuzlab kilometr masofani bosib o‘tib, ekinlarga zarar yetkazadigan, havo sifatini yomonlashtiradigan va sog‘liq uchun xavfni oshiradigan mayda zarralarni olib yuradi.

Oldingi baholashlarga ko‘ra, yer degradatsiyasi va chang bo‘ronlari faqat Qoraqalpog‘istonga yiliga 44 million AQSH dollaridan ortiq zarar keltiradi, agar ular bartaraf etilmasa, ehtimoliy yo‘qotishlar 840 million dollargacha yetishi mumkin (Akramxanov va boshqalar, 2021).

Yangi tadqiqot chang harakatini modellashtirish va turli xil yerdan foydalanish hamda o‘simlik ssenariylarini sinab ko‘rish uchun ilg‘or atmosfera modellashtirish usullarini qo‘llaydi. Natijalar o‘simliklar chang chiqindilarini kamaytirish va ularning transchegaraviy taʼsirini yumshatishda muhim rol o‘ynashini tasdiqlaydi.

Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, ayrim oylarda asosiy manba hududlarida strategik ko‘kalamzorlashtirish va yerlarni tiklash orqali havodagi changni 80 foizgacha kamaytirish mumkin.

Natijalar shuni ko‘rsatadiki, milliy saʼy-harakatlar zarur bo‘lsa-da, QCHBni bir mamlakat o‘zi samarali boshqara olmaydi. Baʼzi hududlarda havodagi changning 70 foizigacha O‘zbekiston chegaralaridan tashqarida paydo bo‘ladi, bu esa uning transchegaraviy xususiyatini va muvofiqlashtirilgan mintaqaviy harakatlar zarurligini taʼkidlaydi.

Shu sababli, hamkorlikni mustahkamlash va erta ogohlantirishning umumiy tizimlarini yaratish juda muhimdir. Hisobotda, shuningdek, xavflarni kamaytirish va uzoq muddatli barqarorlikni taʼminlash uchun milliy va mintaqaviy siyosatni muvofiqlashtirish, monitoring va prognozlashga sarmoya kiritish hamda barqaror yer boshqaruvi amaliyotlarini kengaytirish zarurligi taʼkidlangan.

O‘zbekiston Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vaziri tomonidan Ar-Riyodda bo‘lib o‘tgan UNCCD COP16 (2024)da taqdim etilgan ushbu ishda mintaqaning eng dolzarb ekologik muammolaridan birini ilmiy asoslangan, hamkorlikdagi yechimlariga alohida eʼtibor qaratilgan.

Tadqiqot strategik o‘simliklar dunyosini boshqarishni transchegaraviy hamkorlik bilan uyg‘unlashtirish Markaziy Osiyo bo‘ylab yana-da barqaror landshaftlar va sog‘lomroq jamoalarni shakllantirishini tasdiqlaydi.