Meva-sabzavot eksporti va ishlab chiqarishni ko'paytirish O'zbekistonda sovutish infratuzilmasini kengaytirishni talab qiladi

Toshkent, O‘zbekiston (UzDaily.uz) — O‘zbekistonda har yili 23 million tonnadan ortiq meva va sabzavotlar, jumladan, sabzavotlar (51,1 foiz), kartoshka (15,8 foiz), mevalar (13,8 foiz), poliz mahsulotlari (11,4 foiz), uzum (7,8 foiz) ishlab chiqarilmoqda.

Ayrim turdagi mahsulotlarni qayta ishlash darajasi ishlab chiqarishning 10-15 foizidan oshmaydi. Ekspertlarning fikriga ko‘ra, yo‘qotishlar 20-30 foizni tashkil etadi.

Meva-sabzavotchilik bilan 5,5 million dehqon va shaxsiy yordamchi xo‘jaliklari band. Ular birgalikda meva-sabzavotchilik mahsulotlarining 54,9 foizini ishlab chiqaradi.

Meva va sabzavot mahsulotlari yo‘qotilishini kamaytirish ularga qo‘shimcha 1,1-1,7 milliard AQSh dollari (2024-yil narxlarida) miqdorida foyda olib kelishi mumkin. Bu 2025-yil 1-iyul holatiga ko‘ra, aholining kambag‘allik darajasi 6,8 foiz, deb baholangan mamlakatda kambag‘allikni qisqartirishda yordam bergan bo‘lardi.

Shunday qilib, so‘nggi 5 yil ichida meva va sabzavotlarni yetishtirish sanoatidagi  yillik o‘sish o‘rtacha 3,5 foizni tashkil etgani inobatga olinsa, meva-sabzavot mahsulotlarini saqlash masalasi yildan yilga dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda.

Sovitish kameralarining asosiy maqsadi – hosilni juda muzlatmasdan vaqtincha saqlash. Bu holda yo‘qotishlar minimallashtiriladi. Bu sabzavot va mevalarning tovar ko‘rinishi va ta’mini saqlab qolishning juda samarali usuli.

2025-yil 1-oktyabr holatiga ko‘ra, respublikada umumiy quvvati 1 141,2 ming tonna bo‘lgan 2 011ta sovitish ombori faoliyat yuritgan.

Sovitish omborlarining umumiy quvvati eng katta bo‘lgan hududlar orasida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: Samarqand (184,8 ming tonna yoki umumrespublika quvvatining 16,2 foizi), Farg‘ona (168,2 ming tonna yoki 14,7 foizi) va Toshkent (129,6 ming tonna yoki 11,4 foizi) viloyatlari.

Sovitkichli omborxonalar umumiy quvvatining 50,3 foizi o‘rtacha quvvatli (100-1000 tonna), 46,3 foizi katta quvvatli (1000 tonnadan yuqori) va atigi 3,4 foizi kichik quvvatli (100 tonnadan past) sovitkichli omborxonalarga to‘g‘ri keladi.

Umuman respublika bo‘yicha bitta sovitish omborining o‘rtacha hajmi 567,5 tonnani tashkil etadi. Viloyatlar bo‘yicha bitta sovitish omborining eng katta o‘rtacha hajmi Samarqand (962,7 tonna) va Toshkent (805,1 tonna) viloyatlarida kuzatilmoqda.

O‘rtacha hajmi eng kichik bo‘lgan sovitish omborlari Navoiy (265,4 tonna) va Buxoro (323,1 tonna) viloyatlarida joylashgan. Respublika bo‘yicha sovitish omborlarining quvvati yalpi yillik meva-sabzavot mahsulotlarini ishlab chiqarishning o‘rtacha 4,9 foizini qoplaydi.

Eng yuqori qamrov darajasi Toshkent (6,9 foiz), Farg‘ona (6,4 foiz), Qashqadaryo (6,4 foiz), Xorazm (5,6 foiz) va Samarqand (5,2 foiz) viloyatlariga to‘g‘ri keladi. Eng past qamrov ko‘rsatkichlari Sirdaryo (2,0 foiz), Buxoro (2,5 foiz), Andijon (3,2 foiz) viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasida (3,5 foiz) kuzatilmoqda.

Bir qator mutaxassislarning ta’kidlashicha, saqlash quvvatlari eng yaxshi holatda mamlakat eksport salohiyatining kamida 75 foizini qoplashi kerak. O‘zbekiston 2024-yilda 2 036,2 ming tonna meva-sabzavot mahsulotlari eksport qildi.

Bundan kelib chiqadiki, 2024-yilda respublikada sovitish omborlarining quvvati 1 527,1 ming tonna bo‘lishi kerak edi. Ya’ni, 2024-yil uchun quvvat yetishmasligi 385,9 ming tonnani tashkil etdi. Demak, quvvatni 33,8 foizga oshirish zarur.

Ushbu muammoni hal qilish uchun sig'imlarni kengaytirish muammolarini aniqlash uchun batafsil mintaqaviy tahlil o'tkazish, qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilarini mahsulot hajmi va turlariga qarab sovuq saqlash ehtiyojlarini aniqlash uchun so'rov o'tkazish va eng past ko'rsatkichga ega mintaqalarga ustuvor ahamiyat berib, yangi omborlar qurishni qo'llab-quvvatlash bo'yicha davlat dasturini ishlab chiqish zarur.

Shunga o'xshash dasturlar boshqa mamlakatlarda ham mavjud: 2023-yilda Gruziya hukumati qishloq xo'jaligi kooperativlari uchun rezavor mevalarni sovuq saqlash omborlari uchun qo'shma moliyalashtirishni boshladi, bunda uskunalar narxining 70 foizigacha qo'shma moliyalashtirish amalga oshirildi. Shunga o'xshash tashabbuslar Moldova va Ukrainada ham amalga oshirildi.

Bundan tashqari, sovuq saqlash omborlari, chuqur muzlatish va qayta ishlash loyihalarining joylashuvini ko'rsatuvchi transport yo'nalishlarining raqamli xaritasini yaratish va qishloq xo'jaligi yerlariga yengil sovutish inshootlarini o'rnatish imkoniyatini ko'rib chiqish tavsiya etiladi.

Gilos kabi tez buziladigan mahsulotlar uchun infratuzilma xarajatlarini talab qilmaydigan, harakatlanuvchi va mavsum davomida ishlab chiqaruvchilar o'rtasida harakatlanadigan ma'lum bir ekinga moslashtirilgan haroratni boshqarish imkonini beruvchi kichikroq sig'imli muzlatgichlar va ko'chma konteynerli muzlatgichlar kerak.

Yangi sovutish inshootlarini qurish uchun rag'batlantirish hosil yo'qotishlarini kamaytiradi, qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilarining daromadlarini oshiradi va mavsumdan tashqari davrda mahsulot sotishning barqarorligini ta'minlaydi.